Door Emmanuel Debono
Het originele artikel verscheen op 18 april 2022 in het tijdschrift Droit de Vivre van de Ligue Internationale contre le Racisme et l’Antisémitisme (LICRA) onder de titel: La recherche de la vérité : un fondement de la démocratie (PZ)
Dat het Rassemblement National op 24 april moet worden verslagen spreekt vanzelf. Maar we weten ook dat deze verkiezingsnederlaag de giftigheid van de ideeën niet veel zal doen verminderen. De desinformatie en de post-waarheidspropaganda van extreemrechts zijn op zichzelf al een gevaar voor de republiek en voor de democratie.
Van eerst iets vaags en abstracts is het begrip “post-waarheid” (1) in een paar jaar tijd onze wereld gaan beheersen. In 2016 heeft de overwinning van Donald Trump deze kant van de Atlantische Oceaan met verbijstering vervuld, als een soort politiek gedrocht waarvan het gewelddadige gevolg van de verkiezingen, de aanslag op het Capitool op 6 januari 2021, het effect van de verbijstering verlengde door als het ware de cirkel rond te maken. Men had zich geen betere illustratie kunnen voorstellen van waar het in deze post-waarheid politiek om gaat: haat tegen de democratie, geïnstitutionaliseerde leugens, opstandig geweld… Sinds de nederlaag van Trump in november 2020 is men, om te beginnen bij de verliezer zelf, blijven twijfelen aan de legitimiteit van de verkiezing van Joe Biden. De gebeurtenis bevestigde dus wat de geschiedenis ons reeds had geleerd: wanneer het extremisme eenmaal aan de macht is, klampt het zich eraan vast en is het niet van plan het nog terug te geven. Samenzweringstheorieën kregen de wind mee. De Republicans bleken gevoelig te zijn voor het idee van een gemanipuleerde en gestolen verkiezing. Maanden na de verkiezing van president Biden, en ondanks de realiteit van de feiten, wordt deze theorie nog steeds gevoed door een samenzweringsbeweging die zich tot diep in het politieke leven heeft genesteld en waarvan de schadelijke gevolgen thans op internationale schaal worden gevoeld.
Gereactiveerde angsten en fantasieën
In een paar jaar tijd zijn desinformatie, nepnieuws, complottheorieën, enz. met een ongekende intensiteit en op een ongekend machtsniveau middelen geworden om een electoraat te verenigen, een politiek programma op te bouwen, te regeren en de macht te behouden.
In Frankrijk willen sommigen deze vloedgolf en het gevaar dat zij vormt voor de democratie – met andere woorden, concreet, dat zij de democratie kan vernietigen – relativeren of zelfs ontkennen door te stellen dat dit er altijd al is geweest en door in de eerste plaats vooral de elites te beschuldigen: het zijn deze elites die, door hun minachtende en overheersende houding ten opzichte van “het volk“, aan de basis zouden liggen van een radicalisme dat is geïnspireerd door een “alles verklarende” ideologie: de samenzwering. Behalve dan dat sommige elites zich vandaag de dag zelf tegen de staat keren, zoals Gilles Clavreul heeft uiteengezet. Behalve dan dat deze lezing weinig aandacht besteedt aan wat het complotisme vandaag reactiveert in termen van angsten, fantasieën en ideologische substraten – antisemitisme, bijvoorbeeld – in een wereld die onderhevig is aan meervoudige crises en de invloed van digitale platforms die moeilijk te reguleren zijn. Naast andere effecten die moeilijk te beheersen zijn, wordt de angstaanjagende invloed op de individuele psyche en de psychologie van menigtes elke dag duidelijker. Wetenschappelijke studies en tragische gebeurtenissen hebben de afgelopen jaren ruimschoots aangetoond welke rol de sociale media, van jihadisme tot ultrarechts, via de anti-vaxbeweging of het survivalisme, spelen in de processen van snelle indoctrinatie en in de overgang naar actie.
Dit alles ontkracht zeker niet de sociale kritiek, noch de kritiek op de wereldvreemdheid van een deel van de elite, die niet in staat is om in te zien dat ongelijkheden en onrechtvaardigheden een samenleving ondermijnen. Het nodigt ons echter uit om in alle realiteitszin en reikwijdte na te denken over de nieuwe kracht en dimensie die het anti-systeem discours heeft gekregen.
Post-waarheid, een instrument voor de verovering van de macht
De twee grote crises die de vijfjarige ambtstermijn van Emmanuel Macron kenmerkten, die van de Gele Hesjes en vervolgens de Covid-19 pandemie, tonen aan hoe de extremen, en in het bijzonder de partij van Marine Le Pen, gedijen op radicaal protest. Verschillende opiniepeilingen hebben al eerder aangetoond dat kiezers van het Rassemblement National bijzonder gevoelig zijn voor complottheorieën (zie met name de enquête over complotten – golf 2 -, uitgevoerd door IFOP in opdracht van de Fondation Jean-Jaurès en Conspiracy Watch, januari 2019). De partij van Marine Le Pen aarzelde bijvoorbeeld niet om midden in de pandemie het publieke debat hysterisch te maken door te hameren op haar mantra: “De regering wist het maar deed niets!” (zie: « Ils savaient depuis décembre 2019 » : la fabrication d’un mensonge sur la pandémie, Conspiracy Watch, 29/07/2020)
Door zich zorgen te maken over dit fenomeen, zou men er volgens sommigen verkeerd aan doen om dit aan de bevolking te verwijten. Het principe van desinformatie opereert echter niet op maagdelijk terrein: het stuit op individuen met redenerend vermogen, met politieke en soms ideologische houdingen, onder zeer concrete sociale situaties, met pijnlijke ervaringen, frustratie, woede… die niet kunnen worden ontkend alleen omdat zij op radicale wijze tot uitdrukking worden gebracht. Anderzijds moet dringend worden nagegaan hoe deze post-waarheid in Frankrijk zelf een instrument is geworden voor de verovering van de macht, waarbij het discours en de traditionele eisen van een partij (strijd tegen de “islamisering“, onveiligheid…) worden gearticuleerd met moderne middelen om mensen te misleiden en te mobiliseren. Zo kan het Rassemblement National zich voordoen als de kampioen van de laïcité – die zij veracht -, als de erfgenaam van de Résistance – die zij veracht -, als de verdediger van de soevereiniteit – die zij verraadt -, als de partij van het volk – dat zij manipuleert -, als een republikeinse partij – die zij om al deze redenen niet kan zijn. Een partij die beweert het Franse volk de waarheid te zeggen, maar die vooral perfect begrepen heeft welk voordeel zij kan halen uit de combinatie van diep destabiliserende crisissen met de opvallende kracht van goed geordende digitale propaganda.
Een vitale behoefte aan waarheid voor alle democraten
In dit opzicht moet steeds weer worden gezegd dat het Rassemblement National een gevaar is voor de Republiek en de democratie. Dat het op 24 april moet worden verslagen is zeker een burgerplicht. Maar we weten dat haar electorale nederlaag haar giftigheid niet zal verminderen. Ideologisch anti-systemisme is een kwaad dat welig tiert en een mooie toekomst heeft in een tijdperk dat geteisterd wordt door post-waarheid en aangewakkerd wordt door digitale almacht. Meer dan ooit is de strijd voor de waarheid, gebaseerd op methode, ethiek en het algemeen belang, de hoeksteen van ons institutionele kader. Het is de verdediging en instandhouding van dit kader dat vandaag op het spel staat, een kader zonder hetwelk de chaos van alternatieve en overvloedige waarheden morgen zou triomferen, met zijn stoet van demagogen, goeroes, zakenlieden en negationisten.
Deze cruciale behoefte aan waarheid is niet het voorrecht van één partij of één presidentskandidaat: het is dat van alle democraten. Het is de voorwaarde voor de instandhouding van een gezamenlijke taal en gemeenschappelijke referentiepunten, die reeds grotendeels zijn aangetast. Zonder dat is het niet mogelijk te strijden tegen ongelijkheid en onrechtvaardigheid. Zonder dat is er geen gemeenschappelijke toekomst.
(1) Volgens de Oxford Dictionary verwijst het neologisme post-truth “naar omstandigheden waarin objectieve feiten minder invloed hebben op de vorming van de publieke opinie dan een beroep op emotie en persoonlijke opinie.” (2016)
