Sinds het begin van de coronacrisis staan samenzweringsideeën steeds meer in de publieke belangstelling. Zoals in elke crisis slagen professionele samenzweringstheoretici er in hun mening snel over de wereld te verspreiden met behulp van de sociale media. De WHO heeft het dan naast de pandemie ook over een infodemie. Hoe gaan we hier mee om? Bas Heijne laat er zijn licht over schijnen in zijn essay Het complot, dat ben ik dat verscheen in NRC Handelsblad van 23 mei 2020.
“Wie denkt dat het [moderne complotdenken] bestreden kan worden met voorlichting en bewustwording, heeft er niets van begrepen.” Zo eindigt Bas Heijne zijn essay. Helaas vermeldt Heijne niet hoe dit moderne complotdenken dan wel bestreden zou kunnen worden. Zijn woorden kunnen daarom gezien worden als een capitulatie in de strijd van wat Heijne kenmerkt als een nihilistische opstand, een sociale strijd of zelfs als een moderne klassenstrijd. Waarin onderscheidt zich nu dit moderne complotdenken van het klassieke complotdenken?
Bas Heijne (foto NRC).
Het is volgens Heijne een misverstand te menen dat dit moderne complotdenken de oorzaak zou zijn van het wantrouwen jegens de wetenschap, de overheid en de media. Het is veeleer juist een gevolg van dit wantrouwen. De traditionele instituten hebben naar het idee van Heijne hun legitimiteit reeds lange tijd al verloren en daarom vinden complotdenkers gehoor bij steeds grotere groepen in de samenleving. Deze theorieën zijn echter niet meer gericht op het verspreiden van een alternatieve waarheid, maar streven juist naar verwarring en chaos. Dat is het moderne waarin het zich onderscheidt van het klassieke complotdenken. Grote strateeg achter dit alles is volgens Heijne de alt-right ideoloog Steve Bannon, die lange tijd het vertrouwen genoot van president Trump en ook veelvuldig gastspreker is bij bijeenkomsten van extreemrechtse partijen in Europa. In een interview met Michael Lewis in 2018 liet Steve Bannon zich ontvallen: “The Democrats don’t matter. The real opposition is the media. And the way to deal with them is to flood the zone with shit.”
Steve Bannon en Marine Le Pen tijdens het congres van het Front National (nu Rassemblement National) in maart 2018 (foto: Deutsche Welle).
Als voorbeeld van deze strategie noemt Heijne Obamagate, een doorzichtig verzinsel uit de koker van Trump om de publieke opinie af te leiden van zijn povere optreden tijdens de coronapandemie. Ieder kan er naar hartenlust zijn eigen frustraties en obsessie op projecteren en dat maakt het tot zo’n ideaal afleidingsmanoeuvre. Wat de media er ook mee doen (negeren is eigenlijk geen optie als de president van de V.S. iets beweert – hij creëert dit politieke gegeven door het simpele feit dat hij de president is), Trump slaagt altijd in zijn opzet om als een outsider te worden gezien die door de vijanden van het volk (lees: de media) aangevallen wordt. Iets waar de Amerikaanse journalist Jay Rosen overigens al in 2018 op wees in zijn artikel Why Trump Is Winning and the Press is Losing in the New York Review of Books.
Het moderne complotdenken van Heijne doet erg denken aan het New Conspiracism van Russel Muirhead en Nancy L. Rosenblum. Ook zij hebben het er over dat “[c]onspiracists offer no notion of what should replace the reviled parties, processes, and agencies of government once covert schemes are revealed. They are without political prescriptions or an ounce of utopianism. Even when the new conspiracism foresees an apocalyptic climax, as it does for Trump adviser Steve Bannon, there is no phoenix rising from the ashes.”(1)
Obamagate past natuurlijk perfect in het stramien van wat zich eerder aandiende als Pizzagate, een volstrekt waanzinnige complottheorie die met behulp van enkele flarden een gigantisch complot van satanistische kindermoordenaars ‘ontmaskerde’ waarbij de democraten John Podesta – campagneleider van Hillary Clinton – en Hillary Clinton zelf een centrale rol speelden. Het begon allemaal in november 2016 tijdens de Amerikaanse presidentsverkiezingen, toen extreemrechtse activisten via sociale media deze geruchten begonnen te verspreiden. Het schandaal zou zich allemaal afspelen in de kelders van de pizzeria Comet Ping Pong in Washington D.C. In deze affaire speelden feiten, debunks en voorlichting nauwelijks een rol. Zelfs toen Alex Jones van de extreemrechtse nieuwszender Infowars publiekelijk toegaf dat hij het verkeerd had gezien, had dat voor velen geen enkele invloed op de geloofwaardigheid van deze mythe. Ook het feit dat Comet Ping Pong geen kelder had vermocht niets te veranderen aan het geloof (in december 2016 vuurde Edgar Welch drie schoten af in de pizzeria toen hij op zoek was naar de onbestaande martelkelder).
Pizzagate vormde de voedingsbodem voor wat in oktober 2017 QAnon ging heten. Via extreemrechtse fora als 4chan, later 8chan werden berichten gedeeld over samenzweringen tegen Donald Trump. Brenton Terrant, de moordenaar van Christchurch en Stephan Balliet, de moordenaar van Halle waren actief op deze fora. Trump heeft een dubbelzinnige relatie met QAnon, hij retweet vaak hun berichten zonder zelf commentaar te leveren. In deze fora worden de meest krankzinnige hersenspinsels met elkaar gedeeld. Janet Ossebaard is al vanaf een vroeg stadium betrokken bij deze internetgemeenschap. Zij maakte er een documentaire over: Fall of the cabal (2019). In maart 2020 maakte ze de documentaire Covid-19. Met name deze documentaire werd massaal bekeken via YouTube. Eén van haar ‘verhaallijnen’ was dat het virus veroorzaakt werd door 5G. Een theorie die eerder al door David Icke werd verspreid en in Groot-Brittannië leidde tot brandstichting. Toen dit in Nederland navolging kreeg, wilde Dirk Mostert van Pointer Ossebaard er mee confronteren. Treffend beschrijft Heijne de verontwaardigde reactie van Ossebaard op kritische vragen als een blijk van haar “kosmische verwaandheid” en haar “potsierlijke hoogmoed.”
Wat het geval Janet Ossebaard aangaat blijkt Heijne verder niet heel erg goed op de hoogte te zijn. Hij vermeldt bijvoorbeeld niet dat zij alleen maar door YouTube zo groot is kunnen worden (hij heeft het over haar website waar de documentaire nooit te zien is geweest). Op eigen kracht had ze zeker nooit 25 miljoen mensen kunnen bereiken met haar documentaire van povere kwaliteit. Heijne heeft sowieso weinig oog voor de rol van sociale media bij dit fenomeen. Want wat zou Trump voorstellen zonder Twitter? Heijne mist bovendien de essentie van documentaire van Ossebaard door niet in te gaan op haar apocalyptische heilsverwachting aan het einde van haar documentaire. Want behalve dat zij de onlustgevoelens van de bevolking tegen de officiële instanties aanwakkert, verkondigt Ossebaard aan het einde van haar documentaire ook een blijde boodschap: het komt allemaal goed met de wereld door toedoen van de Messias Donald Trump. Het tijdstip wordt iedere keer opnieuw aangekondigd (Goede Vrijdag 10 april zou het bijvoorbeeld al zijn gebeurd), maar iedere keer blijkt het uitgesteld te zijn. Maar de slechteriken zullen uiteindelijk worden gestraft en de wereldvrede en harmonie zullen zegevieren. Ze heeft het zelfs over het Nieuwe Jeruzalem. Geen wonder dus dat haar boodschap gretig aftrek vindt bij fundamentalistische christenen in de V.S. De politieke, economische en sociale contouren van haar toekomstbeeld blijven erg vaag.
Foto van een bijeenkomst van QAnon Nederland in december 2019 in Utrecht (foto van de Facebookpagina van Janet Ossebaard).
Ossebaard is volstrekt geen systematisch denker, verre van dat zelfs, maar toch ontkomt ze er in haar documentaire niet aan om feiten te vermelden, of wat in ieder geval door haar als feiten wordt gepresenteerd (en dit overigens vaak niet blijken te zijn). Met andere woorden, in de classificatie van Heijne moet men Ossebaard eerder rangschikken in de rijen van de klassieke complotdenkers dan opvoeren als een voorbeeld van een moderne complotdenker. Het leveren van kritische opmerkingen heeft dus in haar geval zeker zin. Samen met Pepijn van Erp heb ik de 10-delige serie Fall of the cabal doorgespit en van kritisch commentaar voorzien. Erg veel blijft er niet overeind van haar kaartenhuis, de leugendichtheid is overweldigend. Op kritiek reageert Ossebaard niet tenzij met de schampere opmerking dat iedereen die haar niet op haar woord wil geloven een schaap is dat zich gewillig aan de leiband van overheid en media naar de slachtbank laat voeren. Haar reactie op criticus Harry Hol sprak wat dat betreft boekdelen. Zij lachtte hem op Twitter gewoon uit met als enige mededeling: jij bent grappig. Wellicht is het inderdaad verloren moeite waar het gaat over het op andere gedachten willen brengen van Ossebaard zelf en haar trouwste volgelingen, maar mogelijk is het wel een instrument voor discussie voor diegenen die nog niet geheel bekeerd zijn of beginnen te twijfelen na verloop van tijd. Met voorlichting, kritisch commentaar en bewustmaking valt zeker nog wel iets te bereiken. Misschien is het niet ingewikkelder dan wat Muirhead en Rosenblum er over beweren: “We just need honest witnesses who speak truth to conspiracism and pay attention to the pedagogical moments built into everyday political life. So far, however, we have too few.”(2)
Peter Zegers
(1) Russell Muirhead & Nancy L. Rosenblum, A Lot Of People Are Saying. The New Conspiracism and the Assault on Democracy. Princeton University Press, Princeton & Oxford 2019. p. 30.
(2) Ibidem, p. 165.