Door Asbjørn Dyrendal

Afdeling Filosofie en Religiewetenschappen, Norges teknisk-naturvitenskapelige universitet (NTNU).

Oorspronkelijk verschenen als: QAnon: konspirasjonsteori, religion og politikk. Kirke og kultur 127(4): 311-321 https://doi.org/10.18261/kok.127.4.2

QAnon wordt een nieuwe en groeiende ‘samenzweringsreligie’ genoemd, met Donald Trump als de messias. Er wordt gezegd dat het een gevolg is van de pandemie en sociale media en een maatschappelijke dreiging vormt die verband houdt met moord, terrorisme en politieke opstand. Maar wat weten we over het fenomeen en welke raakvlakken zijn er met religie?

“Net zo groot als God”

In de zomer van 2021 had iedereen net zijn ochtendkoffie achter de kiezen toen uit een grote representatieve enquête bleek dat 15% van de Amerikanen het eens was met de stelling dat de heersende Amerikaanse elite bestaat uit pedofiele satanisten die op wereldschaal opereren. Sterker nog, 20% was het ermee eens dat er “een storm op komst” is die hen eruit zal gooien en “de juiste leiders zal herstellen“, en 15% was het ermee eens dat de samenleving dusdanig ontspoord is dat het wel eens nodig zou kunnen zijn om geweld te gebruiken om het land te redden.(1) Sindsdien zijn de percentages alleen nog maar groter geworden.(2)

Noorse publicaties weerspiegelden dit Amerikaanse nieuws: “zo groot als God“, schreef Dagbladet. Bergens Tidende schreef iets nauwkeuriger: “net zo populair als bepaalde grote religieuze stromingen“.

Wat “even groot” werd genoemd, was de complottheorie “QAnon“, waarin alle drie de begrippen centraal staan. Zoals we zullen zien, is het plaatje iets ingewikkelder.

De stilte voor de storm

QAnon wordt vaak gezien als een uniform en losjes georganiseerd fenomeen. Dat is overdreven. Juister is het om het te zien als de verzamelnaam van een gevarieerd netwerk van complotgelovigen die deels door afkomst en interesses met elkaar verbonden zijn.

Het begon met “Q’s”-berichten op het geanonimiseerde forum 4chan in november 2017. De naam “Q” is een afkorting voor “Q Clearance Patriot“, waarbij “Q Clearance” verwijst naar de schrijver(s) die toegang hebben tot geheime documenten zoals bijvoorbeeld kernwapens. In de QAnon-mythologie is Q meestal een groep van drie tot tien leden, waarbij minstens één van de deelnemers zo’n machtiging heeft en dus toegang heeft tot de grootste geheimen. Er zijn veel geheimen, maar ze beginnen met en zijn gekoppeld aan een apocalyptische belofte en een redderfiguur. Die redder is president Trump en de belofte is dat hij de natie zal redden en het kwaad zal verdelgen.

Ze ontleenden dit “in zekere zin” aan uitlatingen van Trump zelf. Op 5 oktober 2017 had Trump namelijk een ontmoeting met enkele militaire leiders. Na de bijeenkomst riep hij de pers op om de aanwezigen te fotograferen en plaagde hij hen door te zegen dat wat ze zagen “de stilte voor de storm” was.(3) Het was een typische Trumpiaanse uitspraak die voor veel speculaties zorgde. Q’s eerste verschijning op 4chan gaf deze speculatie de schijn van zekerheid. De dromen van de aanhangers van Trump zouden in vervulling gaan: “de stilte voor de storm” betekende een laatste fase vlak voordat Trump de definitieve confrontatie aanging met de satanische Deep State, niet in de laatste plaats gepersonifieerd door politieke tegenstanders als Hillary Clinton.

Als het zover was, zouden er onmiddellijk massa-arrestaties – en massa-executies – van de satanische elite plaatsvinden. De apocalyptische verwachting stond centraal, en het verhaal van Q ging over inzicht en een planmatig beheer van de toekomst. Het verhaal van de komende storm verkondigde dat Trump een plan had en Q kende de details ervan, het leger en anderen zouden het uitvoeren, en anderen zouden vooral “het plan moeten vertrouwen“.

4chan, 8kun, Q en andere Anons

Waarom vertrouwde iemand op Q? En hoe kon deze interesse zich verspreiden van 4chan’s “politiek incorrect” forum (/pol/) – beter bekend om zijn asociaal gedrag, racisme, extremisme, “shitposting” en oplichting – naar een groot deel van de bevolking?

4chan is een anoniem online forum dat vooral bekend staat om activiteiten op /pol/. Op /pol/ komen racisme en (extreemrechtse) politieke memes veelvuldig voor. Q verhuisde later naar het nog compromislozere platform voor “vrije meningsuiting” 8chan, en nadat dat was gesloten, naar 8kun. De eerste was al vrij marginaal, de latere uitlopers nog veel meer. Overal worden beledigingen vrijelijk geuit en de scepsis van anderen is groot – en terecht. Ze staan ​​niet alleen bekend om hun extremisme, algemene “shitposting” en antisocialiteit – ook tussen de oplichters onderling zit gaat het er heet aan toe.

Dit geldt niet in de laatste plaats voor “anons” die zich voordoen als verbonden aan een overheidsinstantie. Q was verre van de eerste die zichzelf presenteerde als een “insider” met geheime kennis op 4chan. In de voorafgaande periode vonden we bijvoorbeeld gebruikers als “FBIAnon”, “CIAAnon” en “WHInsiderAnon”. Dat het aantal LARPers – rollenspelers of poseurs – hoog was, was bij de deelnemers bekend. Toch was er altijd een deel dat hen serieus nam, en Q had iets meer te bieden, namelijk een “positieve boodschap“: enkele dagen na de eerste “canonieke” Q-post zou Hillary Clinton worden gearresteerd. Dan zou de rest van de cabal snel volgen.

De boodschap viel in vruchtbare aarde. Hoewel sommige reacties sceptisch waren, was de combinatie van wishful thinking en een vroege vervulling een succes. Het feit dat de eerste “profetie” slechts enkele weken later mislukte, werd tegengegaan door gebruikelijke afschermingstechnieken zoals gedeeltelijke herinterpretatie (4), maar ook door de lezers zelf bij het proces te betrekken. Q gebruikte vaak vragen, waarbij de lezers moesten deelnemen aan de interpretatie om de details van de veronderstelde onderliggende boodschap te vinden. QAnon werd daarom al snel een interactief spel.(5) Q plaatste “broodkruimels“; het was aan de lezers om die te “bakken“. Degenen die al vroeg “bakkers” waren, werden belangrijke leiders in het milieu dat groeide naarmate meer activisten de boodschap van Q overnamen en verspreidden via sociale media. De belangrijkste van hen zijn, samen met latere successen, centrale leiders geworden in online en offline gemeenschappen. Dit geldt al voordat Q er mee ophield – schijnbaar voorgoed – in het najaar van 2020.

Een supercomplottheoriecomplex

Q nam een ​​rol op zich die centraal staat in de moderne samenzweringscultuur, een rol die voortdurend commentaar geeft op en ‘profeteert’ over actuele gebeurtenissen. David Robertson (6) heeft het “voortschrijdende profetie” genoemd, en het houdt in dat de lezers met zoveel en zulke dubbelzinnige “informatie” worden gevoed dat er altijd iets is waarop een welwillende duider kan wijzen als schijnbaar profetisch. Degenen die samen ‘Q’ vormden op de verschillende fora plaatsten bijna 5.000 berichten voordat het stil viel.(7) Het vormt een ruim voldoende corpus voor duiders, die inmiddels ook steeds meer op eigen benen staan.

Gedurende de periode dat Q de rol van waarzegger voor nationaal en internationaal nieuws uitoefende, werd een groot deel van de wereld – en de meeste opmerkelijke vrienden en vijanden van Donald Trump – de een of andere rol toebedeeld. Rollen en plot lijken misschien verwarrend in de vele en tegenstrijdige details, maar in wezen is het een melodramatisch misdaadmysterie: de wereld heeft schurken, helden en onschuldige slachtoffers. De schurken zijn degenen die op een of ander moment worden aangeduid als vijanden van Trump; de helden zijn die van het team van Trump. De onschuldige slachtoffers zijn gewone mensen – en kinderen.

Het beroep op kinderen als onschuldige slachtoffers van groteske wandaden is een bekende mobilisatiestrategie in samenzweringsretoriek. “Iemand moet aan de kinderen denken” is een veelgebruikt gezegde dat aangeeft wie aan de kant van het goede staat. Bij QAnon gaat die kant van het verhaal over misbruik van kinderen. In sommige varianten worden ze gemarteld en afgevoerd voor “adrenochroom“, in andere worden ze opgeofferd in een satanisch ritueel. De verhalende elementen stammen uit veel oudere samenzweringsverhalen.

Dit is typerend voor de complotcultuur en het soort “theorie” dat QAnon vertegenwoordigt: een supercomplottheorie-complex.(8) Supercomplottheorieën zijn gebaseerd op zelfselectie, waarbij de bouwstenen bestaan ​​uit oudere samenzweringsverhalen gecombineerd met religieuze en politieke opvattingen, allemaal toegepast op hedendaagse gebeurtenissen. Verschillende complottheorieën raken met elkaar verweven en alles wat er gebeurt kan onderdeel zijn van een groter complot. Zoals de uitvinder van de term (9) al vroeg inzag, betekent dit dat supercomplottheorieën geen gesloten en voltooide verhalen zijn. Ze maken deel uit van ideologisch open, “improviserend millenaristische” wereldbeelden, waar de deelnemers voortdurend in een staat van semiotische opwinding worden gehouden. Alles wat er om hen heen gebeurt, is een potentieel teken van iets belangrijks.

De vraag is welke personages en hoe ze in welk soort verhalen passen. Alleen al door QAnons apocalyptische denkwijze en voorliefde voor profetieën beschouwen velen het als “een religie” met Trump als messias en Q als de belangrijkste profeet. Maar QAnon is een verzamelterm, geen samenhangende beweging met een eenduidige ideologie.

Religie en “QAnon-ideeën”

Verschillende netwerken van ideeën worden geactiveerd tussen verschillende segmenten van QAnon-geïnteresseerde mensen, maar religie speelt een niet onbelangrijke rol.

Het Public Religion Research Institute, dat de enquêtes leverde die we aan het begin noemden, heeft nader bekeken wie het meest gelooft en twijfelt aan de ideeën die ze associëren met QAnon. In termen van pure aantallen domineren blanke evangelicals, mormonen en protestantse latino’s. Een op de vijf hiervan “gelooft in QAnon“, schrijven ze.(10) Het aandeel van degenen die QAnon afwijzen, varieert daarentegen van 21% (evangelicals) tot 30% (protestantse latino’s). Joden en mensen zonder religieuze overtuiging geloven het minst (2% en 9%) en verwerpen verreweg het vaakst (60% en 57%) de complottheorieën. Het aandeel gelovigen in de eerste groep benadert het aandeel onder republikeinen in de enquête (23%), terwijl onafhankelijken (12%) en democraten (9%) duidelijk lager liggen. Mediaconsumptie hing ook duidelijk samen: degenen die sterk rechtse nieuwszenders gebruikten, waren bijna negen keer meer geneigd de programma’s te geloven dan degenen die reguliere nieuwszenders gebruikten. Ter vergelijking: het gebruik van Fox News “slechts” verhoogde de kansen met iets meer dan het dubbele, iets minder dan het niet volgen van het nieuws.

Alles, van de zeer specifieke demonisering van dissidenten en de apocalyptische verwachtingen tot de steun voor geweld, is interessant, belangrijk en reden tot zorg. Anderzijds is er reden om na te denken over de mate waarin de optredens een uiting zijn van expliciete steun aan “QAnon”. We zien niet alleen dat enquêtes die rechtstreeks vragen naar de steun van mensen voor QAnon, vinden dat deze aanzienlijk lager is – meestal 5-9% (11) – maar de beweringen die PRRI samen interpreteert als “QAnon-ondersteuning” zijn afwisselend gebaseerd op zowel oudere als veel meer wijdverbreide ideeën .

De klacht dat het nu zodanig mis is gegaan dat gebruik van geweld noodzakelijk kan zijn om recht te zetten, is een niet ongebruikelijk onderdeel van het jeremiadegenre: mensen in het algemeen en regeringen in het bijzonder zondigen links en rechts, en daar moet een straf op komen en ons terug brengen op het rechte pad. De steun voor het gebruik van geweld is hiermee verbonden, maar het wijst ook op de houding van brede lagen van de Amerikaanse bevolking, waar het een traditie is geworden om te beweren dat het “recht om wapens te dragen” van het Tweede Amendement bestaat, zodat burgers een autoritaire en tirannieke regering omver kunnen werpen.

Het is dus niet in de eerste plaats “QAnon” dat het primaire klankbord is voor de bewering dat mensen hier het eens of oneens zijn, maar een combinatie van twee gemeenschappelijke opvattingen in het Amerikaanse discours. Ze zijn vooral sterk op Amerikaans rechts, niet in de laatste plaats het meer geradicaliseerde deel daarvan – dat redelijk omvangrijk is geworden. De bewoordingen die QAnon meer dan wat dan ook oproepen in de vraag van PRRI zijn “er komt binnenkort een storm aan“.

Zoals we hebben gezien, was een belangrijk onderdeel van de allereerste berichten juist dat dit “de stilte voor de storm” was. Maar niet iedereen hoeft de zin tegen die achtergrond te lezen. Een jeremiade is niet alleen een klaagzang, het is meestal ook een oproep tot actie en kan deel uitmaken van een profetie over wat er binnenkort gaat gebeuren. De religieuze kant hiervan is de eindtijdvariant, waarbij ook evangelische eindtijdopvattingen zijn opgeschoven in de richting van iets dat harmonieert met politiek activisme en politieke hegemonie.

De tweede, deels overlappende ondertoon van de zin is vooral rechts-populistisch en rechts-autoritair. De kern van het populisme is het sentiment dat de elites onwettige heersers zijn die zich verzetten tegen de werkelijke belangen van het echte volk en daarom omvergeworpen moeten worden zodat de ware vertegenwoordigers van het volk kunnen regeren. Het gevoel dat er een cultuuroorlog gaande is waar traditionele waarden en traditionele heersende groepen worden vervangen door iets buitenlands en buitenlanders die alles vernietigen, maakt deel uit van wat helpt om culturele terugslag te creëren. De combinatie van rechts-populistische politieke opvattingen en religieuze eschatologie overlapt ook grotendeels in het centrale deel van de Amerikaanse samenleving.

Wat we bij PRRI zien is dus niet de “QAnon-beweging”, maar vooral wie de meest kwetsbare “markt” vormt voor centrale houdingen die circuleren in het milieu van Q-profeten.(12)

Bloedrituelen en satanische samenzwering 

Degenen die het meest geneigd zijn om de drie schemaverklaringen van PRRI te geloven, zijn ook duidelijk meer geneigd te geloven dat ze een band hebben met de QAnon-beweging. Dat een beweging die Trump expliciet ziet als politieke messias – en soms iets meer – steun krijgt van christen-nationalisten en andere rechtsradicalen is niet bijzonder verwonderlijk. Wat veel meer mensen heeft verrast, is de steun van onder meer “Yoga moms” en andere alternatief gelovige voormalige democraten – de zogenaamde “pastel QAnon” – die toenam door de coronapandemie-lockdowns.(13) Een van de voorgestelde verklaringen is dat isolatie tijdens de lockdown ervoor zorgde dat meer mensen meer tijd online doorbrachten, waarbij de sterke voorstellingen vooral  diegenen aanspraken die het heel moeilijk hadden. Ze vormden actieve netwerken online, en hoewel het hun angst en depressie niet verbeterde, hielp het hen wel een missie te vinden.(14)

Het vond deze minder in Trump-aanbidding en meer in wat zij zagen als de strijd tegen het kwaad in de vorm van satanisch-pedofiel misbruik door de elite en rituele moord op kinderen. “Red de kinderen” werd hun belangrijkste slogan – zo wordt beweerd – zowel in sommige van hun eigen verklaringen als in die van analisten.(15) Ze waren te zien bij demonstraties waar ze anti-vaccinatie-slogans combineerden met anti-kindermisbruik-slogans, en in gerelateerde discussies op Q-fora en in andere sociale media.

Sommige acteurs en veel van de concrete verhalen waren dus verre van nieuw. Hoewel er nieuwe elementen in de verhalen van QAnon over satanische complotten zitten, zijn het over het algemeen gewoon weer zoveel varianten van bekende complottheorieën. Het verhaal van de subversieve religie in het centrum van cultuur en samenleving bestaat in het Westen sinds de beschuldigingen van de Bacchus-cultus en het vroege christendom. De gemoderniseerde versie kwam in de jaren 1970 en 1980 in een stroomversnelling toen de satanic panic zich baseerde op hedendaagse sociale kritiek, op heksenjachthandboeken en op klassieke antisemitische folklore over bloedrituelen. De paniek zakte, de institutionele steun er voor nam af, maar sindsdien werden deze voorstellingen regelmatig onderhouden en ontwikkeld.

Ze hebben niet in de laatste plaats gecirculeerd in het religieuze milieu waar QAnon het beste uit rekruteert, maar ze hebben succes gehad tot ver daarbuiten, zowel religieus als politiek. De fantasiewereld van de satanic panic heeft zich over de hele wereld verspreid, met wisselend succes en op verschillende tijdstippen. De verspreiding van dergelijke samenzweringsverhalen heeft er waarschijnlijk ook toe bijgedragen dat QAnon zich zo snel kon verspreiden naar totaal verschillende landen, van Brazilië en Japan tot Duitsland en Noorwegen – ondanks de nogal wisselende interesse in Trump als redder. Het gebruik van wijdverbreide complottheorie als verspreidingsmiddel wijst ook op iets anders: wie QAnon positief gezind was, geloofde vooraf al veel meer in andere complottheorieën.(16)

Samenzweringsmentaliteit, samenzweringscultuur en antisociale samenzweringscultuur

De verhalen van kwetsbare en eenzame ‘yoga-moeders’ die tijdens de pandemie door de samenzweringstheorieën van QAnon zijn geradicaliseerd, kunnen het voordeel hebben dat de rest van ons ontvankelijk wordt voor humane zorg voor hen. Het probleem is dat deze verhalen vooral misleidend zijn. “Het is niet Q. Jij bent het“, zei politicoloog Joe Uscinski als een conclusie op herhaalde bevindingen.(17) Degenen die hun toevlucht namen tot QAnon waren meestal mensen die al bezig waren met extreme complottheorieën en religieuze profetieën, en die iets vonden dat vooral in overeenstemming was met wat ze al wilden.

Dit is algemeen bekend. Sommige mensen geloven eerder in complottheorieën – ze scoren hoog op “complotmentaliteit“.(18) Het wordt opnieuw geassocieerd met geloof in paranormale verschijnselen, profetieën, alternatieve vormen van behandeling en aanverwante begrippen. Ze zijn vaak gekant tegen zowel wetenschappelijke kennis als centrale instellingen. Het verband is duidelijk en statistisch sterk. Voor het alternatieve veld hebben we een veelzeggende naam voor de overlap: conspiritualiteit. De systematische verklaring is gekoppeld aan psychologische variabelen die veel algemeen religieuze variabelen gemeen hebben. Het helpt om uit te leggen dat alle analyses van PRRI aantonen dat alle religieuze voorkeuren – behalve joods – het risico op “geloof in QAnon” vergroten. Maar veel meer mensen zijn zowel religieus en hebben houdingen die dicht bij de analyse van het PRRI liggen zonder echter hun toevlucht te nemen tot QAnon als “gemeenschap” en zelfbeeld. Het kan zijn omdat het Q-bericht zo extremistisch en haatdragend is.

QAnon is misschien wel een gemeenschap voor sommigen, maar het is vooral een gemeenschap gericht tegen anderen. Er is een sociaal aspect aan QAnon, maar zoals bij extremistische retoriek in het algemeen, is het gericht op de eigen in-groep. QAnon lijkt niet alleen mensen te hebben aangetrokken die al in complottheorieën geloofden, maar een subgroep die voornamelijk bestaat uit mensen die worden gedreven door vijandigheid jegens anderen. Het gaat niet alleen om extreme vooringenomenheid, maar om verlangens naar dominantie en eigenschappen van het “donkere viertal“: psychopathie, narcisme, machiavellisme en sadisme.(19) Dit is niet typerend voor alle complottheorieën – en zeker niet voor religie – en het spreekt niet iedereen in gelijke mate aan die geneigd is tot complotovertuigingen. Het is echter veel typerender voor de hoek van de internetcultuur waar QAnon is ontstaan, en toen QAnon (ondoelmatig) werd verbannen uit de reguliere sociale media, werden de belangrijkste kanalen plaatsen waar dergelijke eigenschappen verder konden worden gecultiveerd.

QAnon en Trump na 2021

Al in de eerste jaren waren er meerdere gevallen van geweld en bedreiging in verband met QAnon. Tijdens de pandemie en in verband met de verkiezingen escaleerde het met meer ontvoeringen en moorden. Ook de aanval op het Amerikaanse congres op 6 januari 2021 kreeg de steun van een aantal QAnon-aanhangers, al vormden zij een kleine minderheid van de deelnemers.

Internationaal waren QAnon-activisten fervente verspreiders van desinformatie over vaccins en namen ze actief deel aan demonstraties tegen maatregelen, waaronder gewelddadige rellen. Verschillende andere activisten namen delen van de QAnon-boodschap over of sloten zich aan. Maar de desinformatie betekende ook dat open Q-groepen van Facebook en filmpjes van YouTube werden geweerd. De verkiezingen verwijderden Donald Trump van het presidentschap en de aanval op het Congres verwijderde hem van Twitter. En Q bleef stil. Wat zou er nu met QAnon gebeuren?(20)

Ja, wat gebeurt er als de dag des oordeels en redding niet plaatsvindt?

QAnon als “geheel” is geen religie, maar zoals we hebben gezien bestaat ​​het binnen religieuze gemeenschappen en heeft het wel degelijk enkele religieuze kenmerken. Degenen die zich bij een gemeenschap hadden aangesloten, lieten minder snel los. Banning van dominante sociale media speelde een rol bij de zichtbaarheid. QAnon-profeten verhuisden naar andere kanalen, niet in de laatste plaats naar Telegram, waar de internationale Q-cultuur al lang bloeide. Lang niet zoveel losjes aangeslotenen volgden, maar degenen die dat wel deden, kregen vaak nog radicalere berichten. “GhostEzra” trok meer dan een kwart miljoen lezers en stelde hen bloot aan directe nazi-propaganda, totdat de mystiek eraf was. “Negative48” werd algemeen bekend toen hij erin slaagde een groot aantal volgers naar Dallas, Texas te halen om de langverwachte wederopstanding van John F. Kennedy Jr. – later ook senior in 2021. Sindsdien zijn de activiteiten gewoon doorgegaan, met o.a. een eigen “covidmedicijn” en steeds weer nieuwe profetieën.

De berichten van Negative48 waren ook gerelateerd aan Trump, hij zou van JFK’s “bloedlijn” zijn en net als JFK en Jezus zou hij weer aan de macht komen en regeren. Ondanks de vraag of de verkiezingen het idee van Trumps almacht niet hebben weggenomen, is hij nog steeds de centrale figuur in de politiek-eschatologische verwachtingen in het grootste deel van het Noord-Amerikaanse QAnon-landschap. Trump heeft zijn steentje bijgedragen om de aandacht vast te houden. Een van de eerste accounts op Trumps eigen sociale medium “Truth Social” noemde zichzelf “Q”, hoewel niemand gelooft dat dat account of anderen die als Q hebben gepost, “echt” zijn. Geleidelijk aan heeft Trump ook de steun voor QAnon opgevoerd van vrijblijvend en ontkenbaar naar een expliciet en openlijk beroep.

QAnon is slechts een kleine subgroep van degenen die willen dat Trump als president wordt hersteld, en er zijn steeds meer aanwijzingen dat veel van de profeten het net zo goed doen zonder een echte Trump en zijn presidentschap als zonder een echte wederopstanding van JFK. Voor de meest zichtbare staat Trump nog steeds centraal en heeft hij nog steeds de echte controle. Maar de diversiteit van QAnon en de optimistisch moorddadige fantasiewereld die ze projecteren, gaat in verschillende richtingen. De voortdurende profetische activiteit zorgt ervoor dat er altijd diepere tekenen in de gebeurtenissen te zien zijn. Er is altijd een gebeurtenis, een sterfgeval of een ziekte om verheugd over te zijn als een teken dat het plan nog steeds doorgaat en dat de storm nog altijd voor de deur staat.

(1) PRRI Staff, Understanding QAnon’s Connection.
(2) Orcés, Political Polarization.
(3) Bijvoorbeeld Rothschild, The Storm is Upon Us.15n.
(4) Men zei bijvoorbeeld dat Hillary Clinton met een elektronische enkelband rondliep.
(5) Zie bij voorbeeld Davies, Gamification of Conspiracy.
(6) Robertson, UFOs, Conspiracy Theories.
(7) Tian, QAnon Timeline. Er zijn later ook een aantal “niet-canonieke” Q-posts geweest
(8) Argentino, Qvangelicalism.
(9) Barkun, Culture of Conspiracy.
(10) PRRI Staff, Understanding QAnon’s Connection.
(11) Bijvoorbeeld Uscinski e.a., Have beliefs in conspiracy theories increased over time?
(12) cf. Uscinski e.a., Have beliefs in conspiracy theories increased over time?
(13) cf. Bloom en Moskalenko, Pastels and Pedophiles.
(14) ibid.
(15) ibid.
(16) Bijvoorbeeld Uscinski e.a., Have beliefs in conspiracy theories increased over time?.
(17) In Morris, It’s not Q. It’s you.
(18) Zie Dyrendal en Emberland, Hva er konspirasjonsteorier?
(19) Zie bij voorbeeld Morris, It’s not Q. It is you.
(20) Zie voor een overzicht van delen hiervan Argentino en Aniano, QAnon and Beyond.

Literatuur:

Argentino, Marc André. “Qvangelicalism: QAnon as a Hyper-Real Religion”. i Religious Dimensions of Conspiracy Theories, onder redactie van Francisco Piraino, Marco Pasi og Egil Asprem, 257-279, Oxon: Routledge 2023.

Argentino, Marc André en Sara Aniano. “QAnon and Beyond: Analysing QAnon Trends a Year After Jan.6^th. Global Network on Extremism and Technology, 6.1.2022. https://gnet-research.org/2022/01/06/qanon-and-beyond-analysing-qanon-trends-a-year-after-january-6th/

Barkun, Michael. A Culture of Conspiracy. Berkeley, CA: University of California Press, 2003.

Bloom, Mia en Sophia Moskalenko. Pastels and Pedophiles. Inside the Mind of QAnon. Stanford, CA: Redwood, 2021.

Davies, Hugh. ‘The Gamification of Conspiracy: QAnon as Alternate Reality Game.’ Acta Ludologica vol. 5 nr.1 (2022), 60-79.

Dyrendal, Asbjørn en Terje Emberland. Hva er konspirasjonsteorier? Oslo: Universitetsforlaget, 2019.

Morris, Alex. “It’s Not Q. It’s You.” Rolling Stone 15.10.2021. https://www.rollingstone.com/culture/culture-features/qanon-expert-joesph-uscinski-1242636/

Orcés, Diana. “Political Polarization and Democracy in the United States.” PRRI/IFYC 15.09.2022, https://www.prri.org/spotlight/the-impact-of-deepening-political-polarization-on-american-democracy/

PRRI Staff (Public Religion Research Institute). “Understanding QAnon’s Connection to American Politics, Religion, and Media Consumption.” PRRI/IFYC, 27.05.2021 https://www.prri.org/research/qanon-conspiracy-american-politics-report/

Robertson, David G. UFOs, Conspiracy Theories and the New Age. London: Bloomsbury, 2016.

Rothschild, Mike. The Storm is Upon Us. London: Monoray, 2021.

Tian, Edward. “The QAnon Timeline”. Bellingcat. 29.01.2021 https://www.bellingcat.com/news/americas/2021/01/29/the-qanon-timeline/

Uscinski, Joseph E., Adam Enders, Casey Klofstad, Michelle Seelig, Hugo Drochon, Kamal Premaratne, Manohir Murthi. “Have beliefs in conspiracy theories increased over time?” PLOS ONE vol. 17, nr.7 (2022): e0270429. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0270429