Door Andrea Molle

Dit artikel verscheen op 29 maart op de website van Huffington Post Italia onder de titel: Neonazismo esoterico e arianesimo pagano. Ritratto del Gruppo Wagner, l’armata di Putin. Met toestemming van de auteur vertaald uit het Italiaans (PZ)

De strategische planning van het presidentschap Poetin in de internationale arena wordt gekenmerkt door de inzet van particuliere huurlingenorganisaties, de facto parastatale agenten, die vaak buiten het internationale recht om opereren in het kader van een beleid dat erop gericht is om vijandige regeringen te destabiliseren en de belangen van Rusland te dienen. De aard van deze groepen varieert qua samenstelling en doel. Zo zijn er de geïmproviseerde formaties van de milities van kozakken, die door de gemeentelijke overheden van de Russische Federatie worden ingeschakeld in het verlengde van de tsaristische traditie waarbij de tsaren kozakken gebruikten om grensgebieden te veroveren, te pacificeren en te verdedigen. Anderzijds zijn er de bedrijven die naar het voorbeeld van de Amerikaanse Private Military Companies (PMC‘s) buiten de landsgrenzen opereren en daadwerkelijk militaire operaties voor Rusland uitvoeren. Hoewel de overgrote meerderheid van de leden van deze organisaties afkomstig is van de Russische veiligheidsdiensten, nemen sommige groepen ook ex-militairen uit andere post-Sovjetstaten in dienst, met name uit Servië en Tsjetsjenië.

Onder deze PMC-organisaties vinden we de beruchte Wagner Groep, een beveiligingsbedrijf met enkele duizenden werknemers dat uitsluitend buiten Rusland lijkt te opereren: eerst in de Krim, de Oekraïne en Syrië en vervolgens, vanaf 2018, in Sudan, de Centraal-Afrikaanse Republiek, Libië, Venezuela en diverse andere landen. Deze organisatie is niet alleen berucht geworden om haar bijzondere meedogenloosheid en doeltreffendheid, maar ook om haar overvloedig gebruik van verwijzingen naar het nazisme en de tradities van het Slavische paganisme. Zonder aanspraak te willen maken op volledigheid, waarvoor wij naar vervolgstudies verwijzen, is het nuttig om een ruw idee te hebben van de geschiedenis en de aard van deze organisatie.

De oorsprong van de Wagner Groep

De wortels van de Wagner Groep lijken te liggen in de activiteiten van een beveiligingsbedrijf met de naam Antiterror, dat in 2005 in Oryol werd opgericht als een netwerk van veteranen van de Russische inlichtingendienst en de speciale strijdkrachten. Enkele jaren later, in 2011, stelde Antiterror zichzelf voor als een opleidings- en trainingscentrum voor ex-militairen die geïnteresseerd zijn in een loopbaan in de civiele sector om in het buitenland aan de slag te gaan. De activiteiten van Antiterror, dat op dat ogenblik reeds actief was in verschillende oorlogstheaters, waaronder Irak, werden onmiddellijk verweven met die van twee andere belangrijke players in de wereld van de PMC’s: RusCorp en de Moran Security Group.

RusCorp is een bedrijf dat ogenschijnlijk gespecialiseerd is in business intelligence, risicoanalyse en beveiliging, dat in 2007 in Moskou is opgericht en dat, als Antiterrorist, in die jaren contacten onderhoudt met staatsbedrijven, waaronder de energiegigant Gazprom. Moran Security Group is een bedrijf, eveneens uit Moskou, dat actief is in de beveiligingssector, maar dat anti-piraterij- en inlichtingendiensten aanbiedt aan energiebedrijven, havenfaciliteiten en offshore-platforms, die meestal in handen zijn van de overheid. Moran Security Group is eigenlijk een groep van twee op papier verschillende bedrijven. De eerste dochteronderneming, officieel opgericht in 2011, houdt zich uitsluitend bezig met personenvervoer en wordt geleid door Vjatsjeslav Kalasjnikov, een voormalig KGB-agent en later reserve-luitenant-kolonel bij de binnenlandse veiligheidsdienst van de federatie (FSB). In diezelfde jaren werkt Kalasjnikov als assistent van Aleksandr Torsjin: een invloedrijk Russisch politicus, voormalig lid van de Federale Raad van het land van 2001 tot 2015, die sinds juli 2018 vicegouverneur is van de Russische Centrale Bank. Dan is er nog een tweede bedrijf, Moran, opgericht in 2012 en geleid door Evgeny Sidorov, dat particuliere beveiligingsdiensten binnen Rusland aanbiedt. Het is in veiligheidskringen algemeen bekend dat de Moran-groep informeel actief is sedert het einde van de jaren negentig, toen de Russische bezorgdheid over het risico van de toegenomen piraterij langs de belangrijkste zeeroutes van de Golf van Aden naar de Indische Oceaan de oprichting van een krachtig particulier beveiligingsapparaat noodzakelijk maakte. In het voorjaar van 2013 intensiveerde de Moran Security Group zijn activiteiten en breidde uit naar andere beveiligingsgebieden, door een intensieve wervingscampagne te lanceren onder veteranen die zich wilden aansluiten bij een nieuwe dochteronderneming, het Slavonic Corps, dat in Sint-Petersburg is gevestigd en onder leiding staat van Sergej Kramskoi. Vanaf oktober 2013 staan reeds zo’n 267 mannen onder contract bij het Slavonic Corps als particuliere beveiligers die worden ingezet in oorlogsgebieden met taken die niet beperkt blijven tot bewaking. De eerste fase van de aanwerving wordt rechtstreeks door Kalasjnikov verricht via de tak personenvervoer van Moran. Degenen die bij de eerste selectie in aanmerking komen, worden vervolgens, opnieuw via Moran, via Moskou, Damascus en Beiroet naar Latakia in Syrië gestuurd, waar zij in de buurt van de militaire luchtmachtbasis Khmeimin, die door de Russische strijdkrachten wordt beheerd, in dienst worden genomen. Het hoofd van de operaties in Latakia is Vadim Gusev, een adjunct-directeur van Moran.

In 2014, na een onderzoek dat leidde tot de arrestatie van Gusev en Sidorov en de sluiting van de Moran-groep, staakt het Slavonic Corps officieel zijn activiteiten. Zij herstructureert echter wel degelijk onder leiding van reserve-luitenant-kolonel en veteraan van de Russische militaire inlichtingendienst (GRU) Dmitry Utkin onder de naam Wagner Groep. Deze nieuwe onderneming opereerde eerst in de Oekraïense regio Donbass, maar heeft sindsdien officieel deelgenomen aan diverse conflicten, waaronder de burgeroorlogen in Libië, Syrië, de Centraal-Afrikaanse Republiek en Mali, waarbij zij vaak opereerde aan de zijde van strijdkrachten die gelieerd zijn aan de Russische regering en die zich volgens internationale organisaties schuldig hebben gemaakt aan oorlogsmisdaden.

De Wagner Group in de Oekraïne

In het kader van de Oekraïense crisis opereerde de Wagner Groep voornamelijk op de Krim, waar zij deelnam aan speciale operaties onder leiding van het Russische leger die uitliepen op de controle over het schiereiland. Later, in 2015, verplaatsten ze zich naar Lugansk om daar onderdeel te maken van de operaties van de door Moskou gesteunde opstandelingen. Hier lijken de mannen onder leiding van Utkin ook te hebben bijgedragen aan handelingen die culmineerden in de moord op twee plaatselijke pro-Russische militiecommandanten, Aleksandr “Batman” Bednov en Aleksei Mozgovii, de commandant van de “Ghost“-brigade, en de arrestatie van een derde plaatselijke militiecommandant, Aleksei Fomichev, het hoofd van de Odessa-Brigade. In de context van de onenigheid tussen de rebellencommandanten in Oost-Oekraïne heeft de Wagner Groep waarschijnlijk getracht de controle van Moskou over de separatisten te consolideren door militieleden te onderdrukken die onafhankelijk wilden zijn van zowel Kiev als Moskou, en door het aanwakkeren van zowel het verhaal van de repressie door de regering als het verhaal van de verbreiding van het neonazisme in de Oekraïne. De Wagner Groep zou aldus verschillende false flag operaties hebben uitgevoerd, pro-Kremlin sentimenten in de regio hebben gecreëerd en aldus Moskou een voorwendsel hebben verschaft om de huidige invasie te initiëren, gebaseerd op plannen om het land te ‘denazificeren.’

Naast de directe inzet is de Wagner Groep thans ook begonnen met een intensieve online rekruteringsoperatie, doorgaans via telegramkanalen, van vrijwilligers (foreign fighters) die worden ingezet bij hybride oorlogsvoering op Oekraïens grondgebied of in het cyberdomein. De meeste door de groep gerekruteerde personen behoren niet rechtstreeks tot de organisatie, wat Moskou meer mogelijkheden geeft om haar betrokkenheid te ontkennen, maar opereren onder verschillende acroniemen die behoren tot de paramilitaire randgebieden van de wereld van het witte suprematiedenken en het rechtsextremisme waarmee de Wagner Groep naar verluidt reeds verscheidene jaren betrekkingen onderhoudt, zoals de Russische Imperiale Beweging (RIM). Het is interessant op te merken dat, hoewel de aanwezigheid van vermeende Oekraïense neonazistische formaties in het land, zoals het beruchte Azov-bataljon, vaak wordt vermeld, neonazistische groepen en organisaties die in dienst staan van Moskou slechts zelden worden genoemd. Ondanks het rechtstreekse inzet van Russisch militair materieel in de Oekraïne, heeft de Wagner Groep het inzetgebied niet verlaten. De regering in Kiev is namelijk van mening dat de Wagner Groep achter  verschillende aanslagen zit tegen president Zelensky, en nu in het land aanwezig is onder de naam Liga en samenwerkt met Tsjetsjeense militieleden, met wie ze, ondanks confessionele verschillen, een extremistische religieuze benadering delen.

De Wagner Group en de Russische regering

De banden tussen de Wagner Groep en de Russische regering vormen het onderwerp van erg veel speculatie. Niet alleen omdat de onderneming aanwezig is in alle operationele gebieden waar Moskou zowel diplomatiek als militair actief is, maar ook vanwege de aandacht die de top van de strijdkrachten lijkt te koesteren voor haar operatoren, en de rechtstreekse contacten tussen haar exponenten en leden van de entourage van Poetin. Tijdens hun missies zijn verschillende leden van de Wagner Groep in de strijd gesneuveld en postuum onderscheiden met Russische militaire onderscheidingen. Bijvoorbeeld in de hevige slag bij Debaltseve, waar de Wagner-agenten ook militair materieel, zoals tanks, ontvingen. Debaltseve was een gevoelige Russische nederlaag tegenover het Oekraïense leger en betekende het verlies van de controle over een belangrijke verkeersader die Donetsk en Lugansk met elkaar verbindt, waardoor de noodzaak van een militaire interventie van Moskou in de Oekraïne toenam.

Verschillende onderzoekers suggereren ook dat de Russische oligarch Jevgeni Prigozhin, ook wel “Poetins chef-kok” genoemd, omdat hij eigenaar is van het cateringbedrijf dat de staatsdiners organiseert waar de president buitenlandse hoogwaardigheidsbekleders ontvangt, zowel financiële als persoonlijke banden heeft met de Wagner Groep en Dmitry Utkin. Volgens sommige waarnemers is Prigozhin, die tot de naaste kring van aanhangers van President Poetin behoort, de voornaamste geldschieter en derhalve de werkelijke besluitvormer van de Wagner Group, terwijl Utkin slechts een nominale rol speelt, behalve bij de planning en uitvoering van operaties.

Voor degenen die de activiteiten van de Wagner Groep van nabij volgen, is de nabijheid van de financiële wereld en de politieke autoriteiten van het land dus welbekend. Zo kreeg Utkin in december 2016 de medaille “Held van Rusland” uitgereikt, samen met Andrej Trosjev, een gepensioneerd leidinggevende van het ministerie van Binnenlandse Zaken, van wie bekend is dat hij in 2014-15 meerdere malen samen met de veiligheidschef van Prigozhin naar enkele trainingsbases van het Slavonic Corps in Rostov en Krasnodar is gegaan. Naar verluidt heeft Troshev ook deelgenomen aan de festiviteiten die de Wagner Groep had georganiseerd ter gelegenheid van de inname van Palmyra. Dit alles bevestigt de hypothese van het bestaan van een nauwe band tussen de huurlingen en de Russische politieke wereld. Wat de rechtstreekse banden met het Russische militaire apparaat betreft, traint de Wagner Groep volgens sommige bronnen in Rusland in twee kampen dicht bij het commando van de 10e brigade van de GRU (Spetsnaz). Het belangrijkste opleidingscentrum van de Wagner Groep was gevestigd in Vesely, in de oblast Rostov, maar zou later verhuizen naar Mol’kino, in de Krasnodar Kray, binnen een GRU-faciliteit.

De Wagner Group tussen neo-paganisme, neo-nazisme en nationalisme

Afgezien van de organisatorische en financiële aspecten is het algemeen bekend dat de leiding van de Wagner Groep bestaat uit adepten van een soort van Slavisch neopaganisme, gebaseerd op een racistische ideologie waarin symbolen en retoriek voorkomen die dicht bij het bolsjewisme en het nazisme staan. Prominent onder hen is opnieuw Dmitry Utkin, die in 2013 met pensioen ging na een periode als commandant van een detachement speciale operaties (spetsnaz) van de Tweede Brigade van de GRU, gevestigd in Pechory, Pskov Oblast. De nom de guerre van Utkin was “Wagner“, die hij kreeg vanwege zijn passie voor de esthetiek en de ideologie van het Derde Rijk, en tijdens de gevechten in Lugansk begon hij een helm te dragen die identiek was aan die welke door de Wehrmacht werd gedragen. Utkin aarzelt niet om nazi-tatoeages te etaleren, en het is algemeen bekend dat agenten van de Wagner Groep hun uitrusting en militaire voertuigen van hakenkruizen en runentekens voorzien. Een van de meest verontrustende aspecten waarop de aandacht moet worden gevestigd, is de gedocumenteerde gewoonte om voor en na de strijd pseudo-religieuze boetedoeningsrituelen uit te voeren. Tenslotte mag het bijzonder brutale karakter van de verhoren en de executies waarvoor de Wagner Groep bekend staat en die, wat bedoelingen, doctrine en modus operandi betreft, sterk doet denken aan de Duitse SS (Schutzstaffel) die werd opgericht door Heinrich Himmler (een groot aanhanger van esoterische ideeën en nauw verbonden aan het etno-nationalistische Thulegenootschap) niet onopgemerkt blijven.

Zoals in het geval van zijn nazistische tegenhanger, ontwikkelde het Russische neopaganisme, waarvan Utkin en de andere leiders van de Wagner Groep aanhangers zijn, zich hand in hand met het nationalisme en met de populistische beweging die in het land opkwamen tussen de jaren 1970 en 1990, met de ineenstorting van de Sovjet-Unie en het begin van het politieke pluralisme. Het is gebaseerd op de verheerlijking van het voorchristelijke verleden, dat echter in monotheïstische zin is aangepast, en dat het christendom als de hoofdschuldige aan de teloorgang van het culturele en geestelijke erfgoed van de Russen aanmerkt. In deze periode was het Russische neopaganisme onderdeel van een nazistische retoriek, vol met impliciete en expliciete antisemitische verwijzingen. Er zijn veel overeenkomsten tussen het Russische neopaganisme en het vroegere esoterische nazisme, waaronder een nadruk op de zuiverheid van het bloed, een obsessie met de natuur en ecologie, Wagneriaanse romantiek, en natuurlijk het gebruik van de swastika als een Arisch, Slavisch symbool van de zon en van de krachten van het goede. Een andere overeenkomst met het nazisme is dat het christendom in plaats daarvan werd gedefinieerd als een zwakke en in wezen kwaadaardige ideologie, die door de joden is gecreëerd om hun heerschappij aan de wereld op te leggen door middel van de onderwerping van alle volkeren.

Rond 1979 ontstond in Russische neopaganistische kringen het idee om paramilitaire groepen in nazi-stijl op te richten. Dit project werd volledig verwezenlijkt in 1990, toen in Sint-Petersburg de Unie van de Wenden werd opgericht, die officieel tot doel had de nauwe integratie van de verschillende volkeren van Rusland te bevorderen, maar in werkelijkheid de nationaal-patriottische krachten van de orthodoxe christenen, die gedesillusioneerd waren in het marxisme-leninisme en extreemrechts, te verbinden met elementen uit de geheime diensten en de strijdkrachten. Eens te meer stelt het antisemitisme de Unie, instrument van organisaties die zich beroepen op het neopaganistische Slavische aryanisme, in staat om invloed uit te oefenen op het politieke platform van de nazistische Russische Nationale Democratische Partij, die tussen 1989 en 1993 bestond. Maar de Unie beperkt zich niet tot het steunen van slechts één politieke beweging. Zij slaagt er ook in invloed uit te oefenen op een andere openlijk nazistische beweging, de Russische Nationale Eenheid, geleid door Aleksandr Barkasjov, en op verschillende andere nationalistische bewegingen, waaronder de Liberaal-Democratische Partij via haar leider Vladimir Zjirinovski.

Binnen de Unie kwam het echter al snel tot een interne conflict : toen zij in 1991 niet in staat bleek een eensgezinde houding te ontwikkelen ten aanzien van het toenemende belang van de orthodoxe kerk in Moskou, splitste de Unie zich in twee groepen. Enerzijds was er de groep onder leiding van Konstantin Sidaruk, een militant van extreem-nationalistisch rechts, die de Russische orthodoxie wilde erkennen als een constitutief deel van de pan-Slavische Arische traditie op grond van haar vermeende vervreemding van de globalistische oecumene. Sidaruk blijft daarom lobbyen bij de mainstream-partijen van het Russische politieke landschap. Anderzijds is er de door Vladimir Koezmin geleide groep, die de neiging heeft een meer rigide neopaganistisch ideologisch standpunt in te nemen, waarbij het christendom wordt uitgesloten, hoewel van de militanten niet echt wordt geëist dat zij een antichristelijk standpunt innemen. Deze laatste groep verlegt haar activiteiten naar het terrein van de buitenparlementaire militante organisaties.

In de afgelopen decennia hebben zich een aantal groepen gevormd, waarvan er niet minder dan veertig officieel door de Russische regering zijn erkend, maar naar schatting zelfs enkele honderden, waarvan de meeste inmiddels hun neonazistische verleden hebben verloochend met de oproep  van Bittsa van 17 maart 2002. Niettemin moet worden opgemerkt dat de door Vadim Kazakov opgerichte Unie van Religieuze Gemeenschappen van Inheemse Slaven (ook bekend als de Rodnovery) – waartoe de leiding van de Wagner Groep behoort en waarin ook Aleksandr Gelyevitsj Dugin spiritueel thuis is (door velen beschouwd wordt hij als de nieuwe Raspoetin beschouwt die in het oor van de president fluistert) – verschillende elementen bevat die openlijk neopaganistische spiritualiteit combineren met het christendom en de voorschriften van militant etnisch nationalisme, met inbegrip van antisemitisme en het geloof in het fundamentele verschil tussen rassengroepen. Onder deze groepen zijn er verscheidene die paramilitaire organisaties hebben opgericht en betrekkingen onderhouden met de Russische MPC. Er is geen informatie over rechtstreekse contacten tussen Dugin en de Wagner Groep, maar de politicoloog lijkt te zijn ingebed in dezelfde sociale netwerken die tot dusver in dit artikel zijn onderzocht.

Dugin is inderdaad de oprichter van Katehon, een denktank met nauwe banden in politieke kringen en waarvan in de adviesraad onder meer Leonid Reshetnikov zitting heeft, een voormalige agent van de Russische inlichtingendienst die thans directeur is van het Russisch Instituut voor Strategische Studies. De huidige voorzitter van Katheon is Konstantin Malofeev, bekend als “de kolonel“, een oligarch met monarchistische sympathieën die een rol lijkt te hebben gespeeld bij de Russische operaties in Afrika in 2018 en in het conflict in Oost-Oekraïne. Malofeev lijkt banden te hebben met Prigozhin, hoewel de twee hebben gestreden om de controle over de nationalistische partij Rodina tijdens de parlementsverkiezingen van september 2021.

De toekomst van het esoterisch neonazisme en de hybride oorlogsvoering

Deze uiteenzetting over een van de beruchtste onderdelen van wat met recht Poetins “leger van de duisternis” kan worden genoemd, kan tot nadenken stemmen over een van de meest verontrustende aspecten van de crisis en in het algemeen van het hedendaagse Russische regime: de aanwezigheid in de presidentiële entourage van een informele onderlaag van individuen, georganiseerd en gefinancierd door de economische elites van het land, die zich laten inspireren door pseudo-religieuze ideologieën en intellectuele constructies die in verband worden gebracht met het esoterische nazisme uit de donkerste bladzijden van de Europese geschiedenis. De aanwezigheid van deze groepen in andere oorlogstheaters, waar het risico van militaire escalatie bestaat, geeft niet alleen aanleiding tot bezorgdheid over het huidige conflict, maar suggereert ook een toekomst waarin de talrijke dimensies die kenmerkend zijn voor de hedendaagse hybride oorlogen, zullen worden aangevuld met een ideologische en religieuze dimensie. Tenslotte moeten wij er ook rekening mee houden dat deze politieke ideologieën en spirituele opvattingen, die neopaganisme en religieus radicalisme, zowel christelijk als islamitisch, met elkaar kruisen, niet beperkt zullen blijven tot de oorlogstheaters. In feite zijn zij in de loop der jaren ook reeds in West-Europa en de Verenigde Staten binnengedrongen dankzij de dichte netwerken die soortgelijke extremistische groeperingen met elkaar verbinden, de ideologische convergentie vergroten en mogelijkheden bieden om paramilitaire structuren te creëren en op te leiden die snel kunnen worden ingezet om politieke en strategische doelstellingen te verwezenlijken. Dit alles in een wereld in crisis die steeds meer dreigt te gaan lijken op de dystopische wereld van de beroemde videospelserie Return to Castle Wolfenstein, met uitzondering dan van een demonische aanwezigheid.

Zie ook: De Wagner Groep, de “Brigade van de duisternis” van Poetin (interview met Andrea Molle voor de Rai)

Leonardo Bianchi, De nazi’s van Poetin: de ‘Wagner-groep’ en de verdekte oorlog van de Russische huurlingen